Artikel verschenen in Onze Wereld, 1999 geschreven met Peter Conradi

De missie van Shabana Azmi:

Actrice, activiste en politica

Het zal niet eenvoudig zijn een vrouw te vinden die als beroep zowel actrice, activiste als politica kan invullen. Shabana Azmi, één van de grote filmsterren van India, vindt de combinatie niet opzienbarend. Het stoort haar dat niet meer acteurs in India hun ster-status gebruiken om maatschappelijke hervormingen te stimuleren. Om dat te bereiken schuwt Shabana het conflict niet. De film Fire, waarin Shabana een lesbische relatie krijgt met haar schoonzus, heeft heel wat stof doen opwaaien in India.

Na drie weken voor volle zalen te hebben gedraaid werd afgelopen december de film Fire in Bombay en Delhi uit de roulatie genomen na gewelddadige acties van aanhangers van de ultra-nationalistische Hindoe-partij Shiv Sena. Steen des aanstoots was de lesbische relatie tussen twee Indiase vrouwen die in de film getoond werd. Volgens de Shiv Sena zou dit indruisen tegen de Indiase cultuur. De actievoerders kregen openlijke steun van de eerste minister van de deelstaat Maharashtra, waarvan Bombay de hoofdstad is.
Shabana Azmi, één van de hoofdrolspeelsters, was door dit laatste nog het meest geschokt: ‘Het is ongelooflijk dat een vertegenwoordiger van de overheid die de levens en bezittingen van de burgers moet beschermen, de actievoerders feliciteert met hun gewelddadige optreden.’
Shabana (47 jaar) speelt in de film Fire de rol van een vereenzaamde getrouwde vrouw in een eenvoudige middle class familie. Verwaarloosd door haar man, die geheel in de ban raakt van het spiritualisme, zoekt ze een uitweg voor haar onderdrukte verlangens naar erkenning en liefde. Ze vindt die bij haar nieuwe schoonzuster die bij haar in huis komt wonen en krijgt een intieme relatie met haar. De film van de Indiaas-Canadese regisseur Deepa Mehta kwam al in 1996 - buiten India - in roulatie en won op internationale festivals veertien prijzen. Twee prijzen voor de beste actrice vielen ten deel aan Shabana Azmi.

Vrijheid van meningsuiting
De controverse rond de film beheerste wekenlang de Indiase media. Veel acteurs en regisseurs betoonden hun bijval aan de makers van Fire, wat weer tegendemonstraties van de Shiv Sena opriep. Shabana: ‘Ik verwachtte wel dat de film veel discussie zou oproepen. Een intieme relatie tussen twee vrouwen is een controversieel onderwerp in India. Maar dat mensen het recht in eigen hand nemen om de vertoning van de film onmogelijk te maken vind ik ronduit schokkend. Natuurlijk heeft iedereen het recht om te protesteren. Ik heb zelf vaak deelgenomen aan demonstraties. Maar ik vind het onacceptabel dat mensen die zich in het openbaar uitgesproken hebben voor de vertoning van de film worden ge ntimideerd. Dat gaat in tegen de vrijheid van meningsuiting. Het recht op een afwijkende mening is een waarmerk van een democratie.’

Shabana, die in meer dan honderd Indiase films speelde en internationaal doorbrak met films als City of Joy en In Custody, aarzelde of ze de rol in Fire zou nemen. ‘Uiteindelijk heeft mijn man me overtuigd. Hij zei: ‘’Als je het script integer vindt, is er geen enkele reden om het niet te doen.’‘ Ik vond het script geweldig. Rollen die de emancipatie van vrouwen benadrukken hebben zonder meer mijn voorkeur. Toch was ik bang dat mijn rol politiek tegen me gebruikt zou worden in mijn werk.’
Werk is voor Shabana niet alleen acteren, minstens zo belangrijk vindt ze haar werk als activiste, waarin ze opkomt voor de rechten van vrouwen en slumbewoners. En sinds 1997 is ze ook ongebonden lid van het Indiase Hogerhuis. Deze onalledaagse combinatie van werkzaamheden is volgens Shabana deels het gevolg van haar, voor Indiase begrippen, ongewone jeugd. Hoewel moslim van geboorte, groeide Shabana op in een seculiere omgeving. Met een moeder die een bekende actrice was en een vader die behalve vooraanstaand lid van de communistische partij ook een gevierd dichter was, groeide Shabana op in een klimaat waar kunst en sociaal engagement belangrijk waren. Ook werden in het ouderlijk huis van Shabana mannen en vrouwen als gelijkwaardig beschouwd, iets wat in het door hindoe sme en de islam gedomineerde India niet vanzelfsprekend is.
In de beginjaren van haar carri re ging Shabana helemaal op in haar werk als actrice op het toneel en in de film. Dat veranderde abrupt in 1983 toen ze de documentaire-film Bombay our City van Anand Partwardhan zag. Shabana: ‘Die film maakte een diepe indruk op mij. Hij laat de woede zien van de krottenwijkbewoners die steeds weer opnieuw bedreigd worden met de vernieling van hun huis. Het werd mij duidelijk dat het afbreken van slums alleen maar leidt tot nieuwe, nog ellendiger slums.
Ik kon het niet aanzien dat telkens weer grote groepen mensen zonder pardon uit hun huizen werden gedreven. In 1986 ben ik uit protest tegen de ontruiming van een wijk van bouwvakkerfamilies in hongerstaking gegaan. Ze hadden jarenlang meegewerkt aan de bouw van het economisch hart van Bombay en toen de gebouwen gereed waren, moesten ze opdonderen zonder dat ze een andere woonplek kregen aangewezen. Hun huizen werden gesloopt en hun bezittingen vernietigd. Mijn hongerstaking leverde veel publiciteit op. Dat heeft er aan bijgedragen dat de overheid uiteindelijk overstag ging en dat de families elders in Bombay een stuk land hebben gekregen.’

Katalysator
Shabana richtte samen met gelijkgestemden Nivara Hakk (Recht op Huisvesting) op, een organisatie die opkomt voor de rechten van krottenwijkbewoners in Bombay. ‘We zijn een agitatiegroep: we demonstreren tegen ontruimingen en organiseren campagnes om mensen bewust te maken van de problemen van slumbewoners. In de slums proberen we via straattheater het politiek bewustzijn van de bewoners te vergroten. We treden op als katalysator voor verandering: we steunen de slumbewoners om voorzieningen als water en afvoer te krijgen. Verder draaien we kleuterklassen, gezondheidscentra, en mobiliseren we de vrouwen in de wijk.’
De belangrijkste eis van Nivara Hakk is dat slumbewoners eigenaar worden van de grond. ‘We zijn tegen het bouwen van huizen door de overheid. Wij geloven dat mensen zelf in staat zijn om hun eigen huis te bouwen. Waar het om draait is het recht op een stuk land. Want zolang ze dat niet hebben, kunnen ze nergens een lening krijgen om hun huis te bouwen.’
In het overvolle Bombay worden echter regelmatig slums weggebulldozerd om de peperdure grond vrij te maken voor economisch lucratievere activiteiten. Dit soort activiteiten vinden bij Shabana weinig begrip. ‘In Bombay woont 55 procent van de bevolking in slums. Het zijn deze mensen die de dienstverlening voor de stad verzorgen. Onze chauffeurs, bediendes, kantoormensen, arbeiders: al deze mensen leven in slums. Je kunt hen niet als goedkope arbeidskrachten gebruiken en vervolgens zeggen dat het je geen barst kan schelen hoe ze wonen. Mensen die schreeuwen dat de slums moeten verdwijnen, begrijpen niet dat het leven in een stad als Bombay zonder slums tot stilstand komt. Er is niemand meer om hun kinderen naar school te brengen, niemand om hen naar het werk te rijden. Ze zullen er gauw genoeg achter komen dat ze niet zonder mensen uit de slums kunnen leven. Daarom moeten ze ook geven om het leven van die mensen.’ Volgens Shabana kunnen slums alleen verdwijnen door ze te verbeteren.

In het begin kreeg Shabana regelmatig het verwijt dat ze actievoerde om er zelf beter van te worden. Deze kritiek ebde weg toen duidelijk werd dat voor Shabana actievoeren een substantieel onderdeel van haar leven is. In het filmgekke India hebben de sterren welhaast een goddelijke status. Slechts weinigen benutten die positie om zich in te zetten voor maatschappelijke veranderingen. Shabana: ‘Ik vind het misdadig als een filmster zijn of haar status niet gebruikt om te werken aan een betere maatschappij. Een filmster heeft een verantwoordelijkheid naar de samenleving. Voor de liefde en aandacht die je krijgt van je publiek moet je iets terugdoen. De meeste filmsterren gaan niet verder dan liefdadigheid. Dat berokkent hen geen schade in hun carriere. Voor mij is dat anders. Ik kan mijn werk als actrice niet scheiden van de sociale werkelijkheid. Wat ik als actrice doe sluit aan op wat ik als activist doe. Kunst kan een klimaat scheppen waarin veranderingen mogelijk zijn. Ik kies doelbewust film- of toneelrollen die gaan over de versterking van de positie van vrouwen. Op dat terrein moet er nog veel veranderen in India. Enerzijds is er een modern India; een land dat in de jaren zestig reeds een vrouwelijke premier had. Anderzijds is India een land waar nog steeds vrouwen vermoord worden door de schoonfamilie, omdat haar familie niet kan voldoen aan de verplichtingen van de bruidsschat. Zolang de geboorte van een meisje nog niet met evenveel blijdschap wordt begroet als de geboorte van een jongen, hebben we nog een lange weg te gaan.’
Toch is Shabana optimistisch over de positie van vrouwen in India: ‘Vrouwen komen steeds vaker op voor hun rechten. Er zijn talloze vrouwenorganisaties actief om stereotiepe standpunten over vrouwen te doorbreken. De vrouwengroepen waarmee ik samenwerk mobiliseren vrouwen en maken ze tot actieve deelnemers die hun leven in eigen hand willen nemen. Op politiek terrein hebben we nu bereikt dat eenderde van de zetels in de panchayat (de gemeenteraad, PC/JO) is gereserveerd voor vrouwen. Ongeveer één miljoen vrouwen zijn actief in de politiek.’
Sinds anderhalf jaar is Shabana zelf ook politica. Op verzoek van de president van India werd ze ongebonden lid van het Hogerhuis. Shabana ziet dit vooral als een mogelijkheid om haar werk als activiste op beleidsniveau voort te zetten: ‘Ik grijp de gelegenheid aan om de stem van de mensen te laten horen. Het is een voortzetting van mijn werk voor vrouwen en slumbewoners. We zijn nu bezig met een wetsvoorstel om ook in de Kamer eenderde van de zetels te reserveren voor vrouwen. Dat zijn hoopvolle ontwikkelingen.’

Inlevingsvermogen
Shabana wordt na een filmcarri re van 25 jaar nog steeds veel gevraagd voor sterke karakterrollen in grote speelfilms. ‘In de Hindi-film is dat voor een vrouw van mijn leeftijd nogal ongebruikelijk. Een vrouw van over de veertig kreeg tot voor kort hoogstens de rol van moeder of echtgenote toebedeelt. Maar daar is nu verandering in aan het komen. De wereldwijde vrouwenbeweging en de toenemende aandacht voor de veranderende positie van vrouwen, of het nu in kunst, politiek of zakenleven is, begint ook zijn uitwerking te hebben op de rollen die je als vrouw in de Hindi-film kan krijgen. Daar ben ik alleen maar blij mee. Wat mij betreft moet ik mijn beste prestatie als filmactrice nog leveren.’

Inmiddels is Fire weer terug in de bioscoop en trekt de film, tot genoegen van Shabana, volle zalen. ‘Het goede van het tumult rond Fire is dat er in India een discussie is losgebarsten die verder gaat dan het controversiële van een liefdesrelatie tussen twee mensen van hetzelfde geslacht. Want dat is maar één aspect. De film gaat uiteindelijk over de vrijheid om keuzes te maken en om het inlevingsvermogen van mensen. Mensen moeten de keuzes van anderen niet veroordelen maar respecteren, ook al verschillen die van hun eigen keuzes. Als mensen zich kunnen inleven in de liefde tussen twee vrouwen, kunnen ze zich inleven in de ‘ander’. De ander staat voor het andere geslacht, een andere religie, een ander ras, of een andere nationaliteit. Dat is zeker voor een pluriform en groot land als India van levensbelang. Pas als we ons kunnen inleven in de ander, begrip kunnen tonen, kan de eenheid van India worden gehandhaafd. Daarom moeten we het pluriforme karakter van India blijven koesteren en onwrikbaar vasthouden aan het seculaire bestel.


Door Johannes Ode en Peter Conradi

Terug naar pagina Bollywood