GÖK-TÜRK HAKANLIKLARI

            6.asır ortalarında kurulan Gök-Türk hakanlığı,Türk kültürünün en iyi temsilcisi olmuştur.Bu yönüyle Asya'daki Büyük Hun İmparatorluğundan sonra ikinci büyük Türk İmp. değerini taşır.Gök-Türk Hakanlığı "TÜRK" sözünü ilk defa milli devlet adı olarak kabul etti.Doğudaki Yakut Türkleriyle,batıdaki Oğur Türklerinin bir kısmı dışındaki bütün Türk asıllı kütleleri birleştirip bir çatı altında toplamayı başarmıştır.
            Bu kütleler daha sonra gittikleri yerlerde "Türk" adını ve Gök-Türk idari,siyasi ve iktisadi geleneklerini yaşatmışlardır.Bu Türklerin tarihinde Gök-Türk teşkilatının ,edebiyatının,hayat anlayışının ve töresinin izleri devamlı olarak görülmüştür.Orta-Asya,Türkistan,Maveraünnehir,Kuzey Hindistan ,İran, Anadolu,Irak,Suriye ve Balkan Türkleri,Göktürk'ler yolu ile Türk'tür.
 

                6.-9.YÜZYILLARDA ORTA ASYA

1-TÖLES'LER: Bütün Orta Asya'da yayılmış olan en kalabalık Türk grubudur.50 kadar kabileden meydana gelmekteydi.Bu kabileler Hun'lardan geldikleri gibi,dilleri ve örf adetleri de Göktürkler'inki ile aynı idi.Göktürkler zamanında Orta ve doğu Asya da gruplaşan Töles'ler rol oynamıştır.
2-TARDUŞ'LAR: Töles'lerin en zengin ve cesur kabilesi olup Orhun nehri ile Altaylar arasında bulunuyorlardı.
3-UYGURLAR: Tola Irmağının kuzey bölgesinde yer almışlardı.
4-On-OKLAR: Altayların batısında Seyhun yakınlarına kadar uzanan geniş bölgeye yayılmışlardı.10 kabileden kurulu olup "Batı Göktürkleri"diye anılırlardı.Türgiş'ler ve Karluk'lar bunlar arasındadır.
5-BASMIL'LAR: Daha çok İç Asya'da BEŞBALIK havalisinde görülen Basmıl'ların yabancı bir kavim olup Türklerle karıştığı belirtilmektedir.
6-KIRGIZ'LAR:Baykal'ın batısında Yenisey ırmağının kaynakları bölgesinde idi.
7-OĞUZ'LAR:Selenga Irmağı-Ötüken bölgesinde bulunuyorlardı.
8-KİTAN,TATABI,DOKUZ-TATAR,OTUZ-TATAR:Moğol soyundan kabileler doğu bölgesinde KERULEN ve ONON nehirleri çevresinde yaşıyorlardı.
            Bu topluluklar,zaman,zaman yer değiştirdikleri gibi,arada bir çözülen boylardan yeni birlikler de meydana gelmekteydi.Yani bu etnik yapı oldukça hareketli ve oynaktı.

                BİRİNCİ GÖK-TÜRK HAKANLIĞI

            Göktürk'ler tarih sahnesine Altay dağlarının doğu eteklerinde çıkmışlardır.Demircilikle uğraşıyorlar ve Juan-Juan'lara silah yapıyorlardı.Türk kütlesi Juan-Juan'lara federatif nitelikte bir bağla bağlıydı.
            Göktürk Devletinin kurucusu BUMİN'in atası "ŞAD"ünvanını taşıyordu.(Bilge Şad)Bumin'den hemen önce gelen TUVU adlı kralda "büyük yabgu" olarak tanınıyordu.

GÖKTÜRK DEVLETİNİN KURULUŞU VE BUMİN KAĞAN

            Bumin 534 yılında Kuzey Tabgaç hükümeti ile siyasi ilişki kurmuştu.542 yılında akıncılarının başında HUANG-HO ırmağı yakınlarında görülmüştü.545 yılında Tabgaç hükümdarının gönderdiği elçiyi "İmparatorluktan nezdimize elçi geldi,devletimiz bundan gurur duyar" sözleri ile karşılamıştı.
            Bumin Juan-Juan'lara karşı ayaklanan bir kısım Toles'lerin isyanını 546'da bastırmıştı.O devlet hükümdarı ile eş değerde olduğunu göstermek için Juan-Juan devletinin hükümdarının kızı ile evlenmek istedi ama bu isteği kabaca reddedildi.Bunu üzerine Batı Tabgaç prensesi ile evlendi ve Juan-Juan'lara savaş açtı.Savaşı üstün bir şekilde kazandı Juan-Juan hükümdarı intihar etti.
Bu zafer üzerine Bumin"İL-KAĞAN" ünvanını alarak hakanlığını kurdu.Eski Hun İmp. başkent bölgesi olan Ötüken'i merkez yaptı(552) ve aynı yıl içinde öldü.

            MUKAN KAĞAN'IN HÜKÜMDAR OLUŞU

            Bumin Devletinin batı kanadını "yabgu" unvanını taşımak üzere küçük kardeşi İstemi'ye vermişti.İstemi batıda fetihlerine devam ederken Ötüken'de Bumin'in oğlu KOLO iktidara geçti.Fakat o da çok yaşamadı.Bunun üzerine MUKAN hakan oldu.(553)
            Tarihi kayıtlar Mukan Kağan'ın heybetli bir görünüşü,parlak ve etkili gözleri olduğunu yazar.Kudretli ve haşin bir hükümdar olduğu da belirtilmiştir.İktidarı zamanında (553-572)Göktürk Devleti haşmetli çağına ulaşmıştır.
            Mukan Kağan Juan-Juan'lara son bir darbe daha indirerek bu devletin tamamen tarih sahnesinden silinmesini sağladı.Daha sonra doğuda Kitan'ların,Kuzeyda Kırgız'ların ülkelerini hakimiyeti altına aldı.Çin'de Batı Tabgaç'ların yerine geçen Çu Hanedanı ile öteki Çi Hanedanını baskı altına aldı.Batıda İstemi'nin harekatı devam ediyordu.Bu bölgedeki Ak-Hun devleti ile Maveraünnehir halkı Çin'den yardım istemişlerdi.Onlara Çin askeri desteğinin sağlanmasını önledi.
            564'ten sonra Çi başkentini kuşatan Mukan Kağan kızı Aşına'yı Çu İmparatoru ile evlendirdi.Geniş ülkelere ve 100.000 kişilik bir orduya sahip olan Göktürk hakanı Çin İmp. tarafından akrabalık kurma yolu ile yatıştırılmıştı.