UYGURLAR

            Uygur'lar Göktürk Devletinin yıkılmasından sonra Orta Asya'da ilk defa Orhun,sonra da Tarım Nehri havzasında Devlet kurmuşlar ve özellikle uygarlık bakımından çok ileri gitmişlerdir.Uzun süre Göktürk'lere bağlı olarak yaşayan Uygur'lar 745 yılında Göktürk Devletinin karışıklık içinde bulunmasından faydalanarak; Basmil'ler ve Karluk'lar la birleşerek bu devleti yıktılar.Göktürkler'in ünlü Ötügen merkezini ele geçirerek bir çok Türk kabilesini denetimleri altına almışlardır.Hükümet merkezleri Orhun nehri kenarındaki KARABALGASIN şehri idi.Uygur Devletinin ilk hükümdarı KUTLUG BİLGE KÜL'dür.Fakat Uygurların en ünlü hükümdarı BÖKÜ Kağan dır.Onun zamanında Uygur'lar Mani dinine girdiler.Kağan'da bu dini benimseyerek şehre bir anıt diktirmiştir.

            Bökü Kağandan önceki hükümdar olan Kutlug Bilge Kül'ün oğlu MOYEN ÇOR zamanında Devletin sınırları genişlemiş,Çin üzerindeki baskılar artmış ve 751 yılında büyük Talas savaşında Müslüman Araplarla beraber hareket ederek Çin'lileri ağır bir yenilgiye uğratmışlardır.Bu bakımdan incelendiği zaman Türk'lerin bir İslam devletiyle ilk defa müttefik olarak bir savaşa girdiği ve kazandığı önemlidir.
            760'dan sonra Çin Tibetlilerin taarruzuna uğramış Çin imp. yardım isteğine olumlu cevap veren Uygur hükümdarı Bökü Kağan Tibetlileri ağır bir yenilgiye uğratmış fakat başkente dönerken yanına birkaç tane Mani rahibini de beraberinde getirme hatasına düşmüştü.İşte Uygurlar'ın önce Mani fakat daha sonra da Budizm dinine girmelerine sebep olan olay budur.Bu durum Uygur'ların hayat ve tutumlarına ters düşüyordu.
            Bökü Kağan'ın ölümünden sonra yerin BAGA TARKAN geçti.(779)İyi bir idareci,cesaretli ve kanunculuğu ile tanınan bu hükümdar Çinli bir prensesle evlenmiş neticesinde Çin içlerinde faaliyet gösteren Uygur tüccarlarının durumlarını düzeltmiştir.Kendisinin ölümünden sonra yerine KÜLÜG BİLGE(789) ve sonrada bunun oğlu KUTLUG BİLGE geçmiştir.
            Tibetliler'in Beş balık dolaylarındaki Türk zümreleri ile birleşerek Çin içlerine kadar ilerlemeleri sonucu Çin'i korumayı adet haline getiren Uygurlar bu saldırıyı durdurmak istemiş ama başaramamışlardır.İtibarı sarsılan hakan öldürülmüş Ötüken'de karışıklıklar çıkmıştır.
 

                  KÜLTÜREL DEĞİŞİKLİKLER
                                                       
                                        (fotoğraf : Buda)           

 Uygurlar'ın önce Mani daha sonrada Budizm'i kabul etmeleri ve Çin korumacılığı yüzünden oluşan Çin ile iyi ilişkiler neticesinde Uygur Türkler'inde gevşemeler başlamış girdikleri dinlerin etkisiyle de savaşçı kimliklerini zaman içinde kaybetmişlerdir.Buna karşılık komşu Kırgız'lar gücünün zirvesine erişmiş ve neticede 840 yıllarında kalabalık kuvvetlerle Uygur topraklarına girip başkenti alarak son Hakan'ı da öldürmüşlerdir.
            Ötüken'de devletleri yıkılan Uygur'lar kütleler halinde yurtlarını terk ederek Çin sınırına yakın ve daha çok İç Asya'daki zengin ticaret merkezlerine göç ettiler.Böylece Uygur tarihinin ikinci dönemi başlamış oldu.Bir kısmı Çin'de bir kısmı batıda 5.yy.daki eski yurtlarında yeni devlet kurdular.fakat bunlar artık bozkır Türk devletlerinden tamamen farklı devletlerdi.Yukarıda da bahsedildiği gibi girdikleri dinlerin etkisi ve kültürünü taşıyan devletler olmuştur.

                KAN-ÇOU UYGUR DEVLETİ

            Kansu'ya gelerek buranın merkezi Kan-çou'ya yerleşen Uygur'lar 10.yy. başlarında bağlı bulundukları ve merkezi Tun-Huang olan Çin askeri bölgesi ile ilgilerini kestiler.Burada Tang sülalesine karşı ayaklanan bir general 905 yılında "Batı Hun'larının Altın Dağ Krallığı" adı ile muhtar bir devlet kurmuş,Uygurlar'ı da kendi idaresinde tutmak istemiş,fakat Kan-Çou Uygur'larının TEGİN adlı bir kumandanın idaresinde yolladığı ordu bu"kral"ı teslim olmağa zorlamıştı.(911)Bu hadise ile Uygur'ların Turfan kolu da istiklal kazanmış oluyordu.

            Bu başarıdan sonra Çin'de hakim olan Türk Şato Hükümdarı(Göktürkler'in bir kolu olan Şato Türkleri Beş Balık taraflarında oturuyorlardı) ile aralarında iyi münasebetler kurulmuştur.
1226 yılında Cengiz Han'ın orduları tarafında ortadan kaldırılmışlardır.Bu Uygur'lar tarihte Sarı Uygur'lar diye de bilinirler.

                TURFAN UYGUR DEVLETİ

            Bu Uygur Devleti İç Asya'nın ticaret yolları üzerinde kurulduğu için iktisadi bakımdan oldukça kuvvetlendi.911 yılında bağımsız hale gelen Uygur Devleti güneyde Tibet,Batı Türkistan'da Karluk bölgesi ile sınırlıydı.San'at,edebiyat ve ticaret yollarında büyük varlık gösteren bu devletin hükümdarına "İDİ-KUT" denilmekteydi.
            Turfan Uygur Devletinde Budizm,Maniheizm çok yayıldı.Ayrıca Nasturi Hrıstiyanlık ve başlangıçta pek az olan İslamiyet tesirini gösterdi.Müslüman-Türk Karahanlılar, bu Uygur'larla mücadele ediyorlar ve İslamiyeti oralarda yaymaya çalışıyorlardı.Daha sonraları İslamiyet Çin'e Uygur'lar aracılığıyla girdiği için ilk Müslüman Çinlilere "Huei-Ho" adı verilmiştir.
            Turfan Uygur Devleti 1209'da Cengiz Han'a bağlandı.Böylece siyasi varlıkları sona erdi.Fakat Uygur sülalesi İdi-Kut ünvanı ile Moğol uyruğunda 1368'e kadar devam etti.Ünlü Devlet adamı TATA-TONGA ve oğulları ile diğer bir çok Uygur,Cengiz Moğol Devletinde yüksek idari vazifeler aldılar.Başta dil ve yazı olmak üzere,Uygur medeni tesirleri,Asya'nın doğusunda ve batısında yüzyıllar boyunca hissedildi.